De algemene ziekenhuizen, umc’s en de werknemersorganisaties hebben een arbocatalogus samengesteld. De arbocatalogus beschrijft maatregelen voor de belangrijkste arborisico's in de ziekenhuizen, waaronder cytostatica. Doel is veilig en gezond werken. Met de arbocatalogus geven de ziekenhuizen zelf invulling aan de globale voorschriften die de overheid stelt. Als u precies wilt weten of een voorschrift over cytostatica bijvoorbeeld een good practice is of ingegeven door een wettelijke norm, dan kunt u dit terugvinden in de formele arbocatalogustekst.

Hieronder vindt u de complete tekst van de Arbocatalogus Cytostatica. Download de Arbocatalogus cytostatica ook als PDF.

In ziekenhuizen maakt men gebruik van cytostatica bij de behandeling van patiënten. Cytostatica zijn echter ook gevaarlijke stoffen, omdat een aantal van deze stoffen ook kankerverwekkend en reproductietoxisch (= voor de voortplanting vergiftig) is. Cytostatica kunnen worden opgenomen in het lichaam via de huid, door inslikken en inademen van aërosolen. Uit onderzoek blijkt dat huidblootstelling een zeer belangrijke route is bij blootstelling aan cytostatica. Risicomomenten zijn:

• de bereiding van cytostatica (apotheek);
• de toediening van cytostatica (verpleegafdeling en poliklinieken);
• de verzorging van de patiënt en het omgaan met uitscheidingsproducten (verpleegafdeling, poliklinieken);
• de schoonmaakwerkzaamheden.

Door invoering van richtlijnen voor het veilig werken met cytostatica, het gebruik van gesloten bereidings- en infuussystemen en de toegenomen bewustwording is de taakgerichte blootstelling aan cytostatica aanzienlijk gedaald.

Blootstelling aan kankerverwekkende en mutagene stoffen (zoals cytostatica) is een ernstig risico door het te verwachten effect (maligniteiten of schade aan het nageslacht). Slechte beheersing van dit risico kan bovendien leiden tot ernstige imagoschade. De kans op blootstelling is – bij normale bedrijfsvoering – klein, maar niet verwaarloosbaar.

De richtlijnen ‘cytostatica’ uit deze arbocatalogus zijn met name van toepassing op de (eigen en externe) medewerkers en leidinggevenden van de onderstaande afdelingen:

• apotheek;
• verpleegafdelingen, dagbehandeling en poliklinieken;
• operatiecentrum(HIPEC), MC, IC, Recovery;
• logistiek;
• schoonmaak;
• proefdiercentrum.

Het betreft hier de ‘direct’ blootgestelde groepen medewerkers en hun leidinggevenden.

Ten aanzien van groepen medewerkers die ‘indirect’ worden blootgesteld, zoals de afdelingen radiotherapie en fysiotherapie, is ook aangegeven bij welke werkzaamheden/handelingen risico’s bestaan en hoe de blootstelling kan worden beheerst. 

Een aantal onderwerpen in deze richtlijnen zijn ook belangrijk voor de ondersteunende afdelingen, zoals de arbo- en milieudienst en de bedrijfshulpverlening/calamiteitenorganisatie.

In het Arbobesluit is omschreven hoe om te gaan met gevaarlijke stoffen in het algemeen en met kankerverwekkende en reproductietoxische stoffen in het bijzonder. Deze bepalingen hebben ondermeer betrekking op de onderstaande onderwerpen:

• de zorgplicht van de werkgever (waarin specifieke aandacht voor de risico-inventarisatie en – evaluatie)
• grenswaarden (voor zover deze beschikbaar zijn, zijn deze opgenomen in een ministeriële regeling)
• het beperken van de blootstelling door het treffen van preventieve maatregelen (één en ander in overeenstemming met de stand van de wetenschap en techniek èn de arbeidshygiënische strategie)
• hygiënische maatregelen
• speciale groepen medewerkers, bijvoorbeeld zwangere vrouwen
• (medisch) onderzoek
• voorlichting en onderricht.

Er wordt gestreefd naar een zo minimaal mogelijke blootstelling aan cytostatica (ALARA-principe: As Low As Reasonably Achievable).

Toelichting: Cytostatica vallen onder de gevaarlijke stoffen, omdat ze (veelal) kankerverwekkend en/of reprotoxisch zijn. Dit betekent dat iedereen die ermee werkt, zorgvuldig moet handelen. In het verleden is door de overheid aangegeven te streven naar een nulblootstelling. In de ziekenhuissetting, waarbij de patiënt zelf ook een belangrijke bron is van verontreiniging en blootstelling, is een nulblootstelling niet haalbaar.

Wel heeft een ziekenhuis de plicht de blootstelling zo laag mogelijk te laten zijn. Om dit doel te bereiken zijn in deze arbocatalogus proces- en middelvoorschriften en ‘good practices’ opgenomen. Conform de arbeidshygiënische strategie heeft aanpak van de bron de voorkeur; het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen komt op een laatste plaats.

Bij het voor toediening gereed maken van cytostatica, de toediening en het omgaan met excreta worden zo veilig mogelijke technieken, producten en werkwijzen toegepast. De stand der techniek is daarbij het referentiekader.

Toelichting: om deze ambitie te realiseren zijn een aantal middelvoorschriften opgesteld.

Verspreiding van een besmetting met cytostatica wordt zoveel mogelijk voorkomen.

Toelichting: om deze ambitie te realiseren zijn procesvoorschriften opgesteld.

Alle medewerkers die regelmatig in contact (kunnen) komen met cytostatica, krijgen voorlichting en instructie over de herkenbaarheid van cytostatica, de risico’s van cytostatica en het treffen van maatregelen.

Toelichting:
Voorlichting en instructie is in deze arbocatalogus opgenomen als procesvoorschrift. Het is de bedoeling dat voor de verschillende doelgroepen (zie omschrijving doelgroepen) een voorlichting en instructie op maat aanwezig is. Hiervoor kan de informatie uit deze arbocatalogus worden gebruikt. Met een goede borging van deze voorlichting/instructie wordt bereikt dat de kennis en vaardigheden van de nieuwe en zittende medewerkers altijd up-to-date zijn. Vooral afdelingen met steeds wisselende medewerkers lopen extra risico op gebrek aan kennis en hierdoor o.a. onnodige blootstelling en ongewenste verspreiding van cytostatica. Ten aanzien van externe medewerkers dient afstemming plaats te vinden tussen de samenwerkende organisaties. Afspraken worden gemaakt wie zorg draagt voor deze voorlichting/instructie (inclusief de borging).

De belangrijkste maatregelen en middelen om de ambities en wettelijke doelvoorschriften te realiseren, zijn

Procesvoorschriften:

• Alle ziekenhuizen hebben een actueel overzicht van de stoffen/cytostatica waarvoor de specifieke (cytostatica)richtlijnen gelden.
• Alle ziekenhuizen hebben concrete voorschriften voor voorlichting en instructie van (externe) medewerkers die regelmatig in contact (kunnen) komen met cytostatica.
• Bij overdracht naar Verpleeg-, Verzorgingshuizen, Thuiszorg (VVT) van patiënten in de risicoperiode wordt dit gemeld.
• Alle ziekenhuizen voeren periodiek veegtesten uit om te controleren op verspreiding van cytostatica.
• Alle ziekenhuizen maken gebruik van een (specifiek) schoonmaakprotocol.
• Alle ziekenhuizen maken gebruik van een calamiteitenprotocol.

Middelvoorschriften:

Een uitgebreide omschrijving, conform de stand van de wetenschap, is opgenomen in het werkgroepdocument (zie bijlage).

Good Practices:

• Alle ziekenhuizen nemen in het cytostaticabeleid voorschriften op voor:
  • het gebruik van veiligheidswerkbanken;
  • het gebruik van bepaalde verpakkingsmaterialen en systemen bij de bereiding en het transport;
  • het gebruik van gelockte/geborgde verbindingen in het cytostaticatoedieningssysteem;
  • het afleveren van cytostatica met een adequate barrière;
  • het veilig gebruik van naalden en spuiten;
  • het gebruik van bedpanspoelers met een omkeermechanisme;
  • het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen;
  • het gebruik van SZA-vaten met voetpedaal;
  • markering op ruimten, waszakken en transportkoffers.
  • Ziekenhuizen streven voortdurend naar verlaging van de blootstelling door kritische, onderlinge vergelijking van het cytostaticabeleid. Daarbij wordt onder meer gelet op:
    • veilig werken met cytostatica;
    • veilige toedieningsystemen;
    • het verantwoord gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen.

Cytostatica kunnen ook worden toegediend in de vorm van zalf, crème, tabletten of dranken. Ook dan is het gebruik van adequate persoonlijke beschermingsmiddelen nodig, bijvoorbeeld in de vorm van handschoenen (zie AC Cytostatica ook tabel PBM in de bijlage, blz 29 t/m 31).

Van de producten die zijn opgesteld in het kader van het arboconvenant wordt het e-learningprogramma overgenomen in de arbocatalogus.

Meer informatie

Bijgevoegd wordt het integrale document dat werkgroep heeft opgesteld. Dit document valt onder de verantwoording van de werkgroep van deskundigen uit de ziekenhuizen en maakt onlosmakelijk deel uit van dit hoofdstuk van de Arbocatalogus.

Aldus vastgesteld door het LOAZ.

Download de Arbocatalogus Cytostatica als PDF